مستند عملیات دماوند

مستند «عملیات دماوند»، روایتی‌ است از تنها جنگ ارتش پهلوی در دهه پنجاه شمسی.

مساله بسیار مهم در مستند «عملیات دماوند» فقدان فردی یا نماینده ای از یک طرف ماجراست که نبودنش به جای آنکه ایرادی برای پروژه یا نقصی در پژوهش قلمداد شود، می تواند حفره ای برای ورود به اثر و تحلیل آن باشد. «عملیات دماوند» مستندی است که به جنگ ظفار و نزاع ایرانِ دوران پهلوی با عمان می پردازد و برای بررسی این موضوعی حساسیت برانگیز پیش قدم می شود. بررسی و واکاوی جنگ ایران و عمان احتمالا به این دلیل حساسیت ایجاد خواهد کرد که در فرهنگ سیاسی نقدناپذیر ایران همچنان بر سر دلایل و پیش آمدهای این جنگ اختلاف نظر وجود دارد. همین حساسیتِ موضوعی است که مستند را از مناظری، بدیع و قابل توجه می سازد. با این حال اثری که با اشاره بر گوگوش، خواننده ایرانی ساکن خارج و گفتگو با خبرنگاری که خود روزی روزگاری پیش از انقلاب در عمان و حوالی منطقه جنگ حضور داشت، اقدام به کنکاش در موضوعی نموده که حتی نماینده ای از طرف اصلی ماجرا، احتمالا به خود اجازه نداده است در مستند حضور یابد و درباره رویداد و نقل وقایع اظهار نظر کند. مستند «عملیات دماوند» درباره جنگی است که تاکنون هیچ نام و نشانی از آن در رسانه های وابسته به حکومت نبود. فقدان نماینده ای از ارتشی های سابقی که به عمان اعزام شدند یا حضور نماینده ای رسمی متعلق به امروز، سوالی است که می تواند دو وجه داشته باشد. یکی اهمال مستندساز در فراخواندن نماینده ای از این طرف ماجرا و یا عدم پذیرش خود ارتش برای حضور جلوی دروبین مستندساز که البته مورد دوم بیشتر قابل قبول است. دلیل این امتناع نیز می تواند همان حساسیت مثال زدنی سوژه و بکر بودن پژوهشی اینچنینی در مستندسازی داخلی باشد. مستند «عملیات دماوند» درباره جنگی است که تاکنون هیچ نام و نشانی از آن در رسانه های وابسته به حکومت نبود و این که یک نسخه از آن در تلویزیون ملی ایران نمایش داده شود قابل اعتناست. جرات مستندساز در طرح موضوع و ایجاد فضایی انتقادی اما تکسویه در اثر نیز نکته ای دیگر است که قابل تامل به نظر می رسد. وجود دو کارشناس اصلی که هر کدام دارای آرایی کاملا متفاوت درباره دلایل و پیامدهای جنگ ظفار هستند سبب شده تا برداشت ها نیز متنوع باشد. این رویه سبب می شود تا مستند در مباحثی، نگاهی یکجانبه نداشته باشد و شاهد چندصدایی در اثر باشیم. با این حال آنچه درباره دلایل جنگ و ادامه یافتن آن به مدت چهار سال و تلاش پهلوی دوم برای مخفی نگاه داشتن واقعه در مستند بیان می شود، ناچارا توسط مستندساز یکجانبه است و نگاه بی طرفانه در تشریح رویداد لااقل در تفسیر این بخش از ماجرا وجود ندارد. تمام هم و غم مستندساز در بخش های مهمی از مستند این است تا به صورت سیاه و سفید و تک بعدی به ماجرا نگاه کند و حتی حضور دو کارشناس با آرایی متفاوت نیز کمکی بر رنگ آمیزی اثر نمی کند. دلیل این است که این دو کارشناس نماینده دو طیف موافق و مخالف در موضوع جنگ ظفار نیستند. به عبارتی این دو با وجود اختلاف نظر در برخی موارد، در مباحث ریشه ای که مربوط به خیانت و بی درایتی مسئولان کشوریِ وقت هستند، کاملا با یکدیگر همسو نشان می دهند. همین سبب می شود تا کلیت اثر دارای اطلاعاتی گزینشی و یکجانبه و طرفدارانه باشد. حتی ماجرای حضور نظامی ایران در عمان نیز در مستند اغراق آمیز است. مستندساز به گونه ای اطلاعاتش را بیان می کند که انگار امروزه ایران برای دست یابی به امینتی که خود آن را تعریف نموده، در کشورهای همسایه با داعش نجنگیده است. این جزئی از مناسبات حکومتی است که بسته به شرایط و زمان قابل تفسیر است و بی شک از زاویه ای امروزی و با موضعی از پیش مخالف، نمی توان آن را بررسی نمود. مستند با تکنیکی ساده روایت را با جذابیت بیشتری پیش می برد. ورودی مستند حاوی عکسی از زن خواننده مشهوری است که لااقل در حالت معمول، نمایش چهره اش از رسانه ای سختگیر با اکراه همراه است. همین نمایش چهره گوگوش و بیان این نکته که مسئول نشریه ای که عکس یاد شده را در روزنامه اش درج نمود، روز بعد بازداشت شد، سبب می شود تا مخاطب برای کشف این مساله تا بخش زیادی از مستند پای اثر دوام بیاورد. از سویی پی ریزی روایت نیز با همراهی خبرنگاری است که نقشی اساسی در واقعه در زمان وقوع حادثه دارد. خبرنگار حی و حاضر جلو دوربین می نشیند و درباره رویداد گفتگو می کند. به همین دلیل پرداختن بر ماجرای گوگوش و خبرنگار یاد شده، سبب می شود تا زاویه ای تازه از رویداد را شاهد باشیم. از این طریق که جنگ ظفار به عنوان جنگی پنهان شده، حالا از منظر کسی بررسی می شود که می توان او را شاهدی زنده قلمداد نمود. حضور او بی شک نکاتی را عیان می کند که پیشتر در رسانه های دیگر شاهدش نبودیم.