مستند من زنده بازگشتم

با ساجد درعروسی یکی از اهالی روستا آشنا شدم؛ مهندس عمرانی که تجربه هرکاری جز تخصص اصلی خودش از جمله جمع‌آوری علوفه برای دام، خرماچینی، مکانیکی و… را داشت. ساجد می‌گفت «میدونستی اینجا دخترها، فردای عروسی‌شون سی مثقال طلایی که بابت مهریه گرفتن رو به شوهرشون میدن تا باهاش یه نیسان بخره و بزنه به دل کوه؟

اینکه به خارج کنندگان سوخت از ایران به پاکستان در روستایی نزدیک مرز لقب قاچاق یا قاچاقچی داده نمی شود با توجه به شرایط و استدلالی که در مستند «من زنده برگشتم» بیان می شود، پر بیراه نیست. مستندساز تلاش می کند این تلقی را در طول اثر بنا به دلایلی مدیریتی و اجتماعی جا بیاندازد. در یکی از پلان ها وقتی خودروهای باری در لا به لای تپه های مرزی اتراق کرده اند، شاید حتی خود مستندساز هم متوجه این موضوع نشده باشد که در عمق ناپیدای تصویر، یکی از همین حمل کنندگان غیر قانونی سوخت بدون اینکه کسی متوجه او شود یا جایی در طرح و برنامه مستند داشته باشد، در حال خواندن نماز است. اینطور می توان گونه ای از اصالت در مستند «من زنده برگشتم» کشف کرد که انگاره اش را بنا بر فرضیاتی احتمالی بنا ننهاده و با اتکا بر دریافت هایی متقن بر محق بودن آدمهای حاضر در مستندش پافشاری می کند. همین نماز خواندن بی پیرایه در عمق تصویر بدون دخل و تصرف کارگردان، آن هم زمانی که دوربین در حال نمایش چیزی دیگر است، نشان می دهد که این سوخت برها، در حین انجام کاری که حکومت یا جامعه آن را قاچاق یا دزدی تلقی می کند، ایمان خود را از یاد نمی برند. مستند سرشار از تصاویری تازه درباره نیازمندی و عقب مانده نگه داشتن مردمی است که برای تامین حداقل نیاز روزانه شان و نمردن از گرسنگی، راه مرگ را پیش می گیرند و تفاوتی بین زنده بودن یا مردن حس نمی کنند. مستند سرشار از پویایی و حضور در حادثه است. وقتی به طور مثال تازه دامادی از روی جبر هدیه عروس را که سی مثقال طلاست به پای خرید خودرویی باری می گذارد تا برای درآمدی ناچیز جانش را به خطر بیاندازد و مستندساز نیز در این سفر دلهره آور با یکی از آنها همراه می شود، می توان میزان نیاز و خطر و نگرانی را در طول مستند بیش از پیش درک کرد. همین انتخاب یک تازه داماد برای انجام چنین شغل خطرناکی، سبب می شود تا بپذیریم قاچاق سوخت و خطر جانی بسیار بالای آن امری به شدت عادی در بین اهالی منطقه است. از این جهت که سوژه یا شخصیت محوری با توجه به کارکردهای درام، به مراتب همذات پنداری بیشتری برای مخاطب ایجاد می کند. مستندساز نه صرفا با خاطره گویی و مصاحبه، بلکه در همراهی با قاچاقچیان سوخت (از منظر نیروهای انتظامی) روایت را پیش می برد. مستند سرشار از تصاویری تازه درباره نیازمندی و عقب مانده نگه داشتن مردمی است که برای تامین حداقل نیاز روزانه شان و نمردن از گرسنگی، راه مرگ را پیش می گیرند و تفاوتی بین زنده بودن یا مردن حس نمی کنند. موضوع و لفظ «قاچاق» چندین بار در مستند با تاکیدگذاری مستندساز دچار تردید می شود و عوامل فیلم تلاش دارند این بازی مرگ و زندگی را فارغ از اصطلاح اقتصادی یا حکومتیِ قاچاق تعریف کنند و عنوان «سوخت بر» را جایگزین آن نمایند و البته در پایان مستند به نظر تا حدودی برای القای این ایده موفق بودند و احتمالا به دلیل ساختار منسجم و ریتم درست و همچنین شمایل حادثه محور مستند که جذابیت دیداری ایجاد می کند، کم بیننده ای باشد که لفظ قاچاقچی را برای ساکنان این روستای مرزی بکار برد. کشف این نکته نیز در مستند «من زنده برگشتم» صورت می گیرد که سوخت‌برها ذی نفعان اصلی این داد و ستد خشونت بار نیستند. درآمد حداقلی این مردمان هیچ سنخیتی با میزان ریسک جانیِ کاری که انجام می دهند ندارد. فقط نیروهای مرزی و حکومتی و نیروهای انتظامی که با قاچاق مبارزه می کنند، برای سوخت برها خطر مرگ به همراه ندارد، اشراری که در نقاط کور مرزی ناامنی ایجاد می کنند نیز یکی دیگر از عوامل مرگ روستاییان هستند. از سویی دیگر تحویل گیرندگان پاکستانی سوخت در آن سوی مرز هم رویه ای خشونت بار دارند. به گونه ای که حتی حضور یک غریبه را تحمل ندارند چه رسد به اینکه آن غریبه با خودش دوربین آورده باشد. به همین دلیل می توان میزان ریسک مستندساز برای تحقق پروژه را نه با اشاره ای مستقیم توسط خود او بلکه در جای جای مستند به وضوح دید. مستندساز با همین ریسک موفق می شود مکانهایی از تجمع سوخت بران در آن سوی مرز در محدودۀ حاکمیت کشور پاکستان را به تصویر بکشد که از نظر بصری و همچنین اطلاعاتی که ارائه می کند، جذابیت بسیار زیاد و تازگی دارد. مسیری نزدیک به دویست کیلومتر در لابه لای تپه ها و دره ها و مسیر رودخانه که به خودی خود خوف آور است. عنوان مستند نیز اشاره ای کنایی به همین خطر است. اینکه خود عوامل فیلم گرچه موفق به بازگشت شده اند، اما این احتمال وجود دارد که در آینده ای نچندان دور این بازگشت برای خیلی از آدمهایی که در طول مستند دیدیم اتفاق نیافتد.